اسفند = اسپند و یا حرمل

به ضم حا و سكون راى مهملتين و فتح ميم و سكون لام و به فتح و كسر حا نيز آمده لغت سريانى است و به فارسى اسپند نامند.

ماهيت آن: نوعى از سداب كوهى است و دو قسم مى‏باشد قسمى را نبات به قدر ذرعى (برابر با ۰۴/۱ متر) و از يك بوته چند شاخ مى‏رويد و برگ آن مايل به تدوير و غلاف دانه‏هاى آن مدور و مثلث الاضلاع و مخطط به سه خط و با اندك سرخى و تخم آن سياه به قدر خردل و ثقيل الرايحه و از مطلق حرمل مراد اين قسم است و قسمى را برگ مانند برگ بيد و از آن كوچكتر و مايل به سفيدى و گل آن مانند ياسمين سفيد و خوشبو و غلاف دانه آن طولانى و سفيد رنگ و اين را حرمل ابيض به اعتبار رنگ غلاف آن نامند و تا چهار سال قوّت آن باقى مى‏ماند.

طبيعت آن: در سيّم گرم و در دويّم خشك.

افعال و خواص آن: لطيف و جالى سينه (پاک کننده سینه)و شش از رطوبات لزجه(چسبناک) و محلل رياح امعا(روده ها) و مواد غليظه و مبهى(مُبهّى:آنچه سبب توليد رياح لطيفه در مجارى اعصاب و عضلات اعضاى تناسل گرديد) و مسمن و مدر شير و بول و حيض و مسهل سودا و بلغم غليظ و حب القرع.( کرم کدو)* اعضاء الراس و الغذاء و غيرها* آشاميدن جرم آن جهت صرع و فالج و جنون و نسيان و ساير امراض بارده دماغيه و عصبانيه و تسخين اعضاى دماغ و ساير بدن و رفع استسقا و يرقان و سدد و قولنج و عرق النساء نافع و آشاميدن نقوع(در آب تر کنند) آن جهت تحليل مواد سوداويه و تصفيه خون و نرم داشتن طبع.* اعضاء الصدر* چون يك اوقيه(قریب ۷ مثقال.) آن را بكوبند و با چهار اوقيه آب بجوشانند پس صاف نموده با سه اوقيه عسل و دو اوقيه روغن كنجد بنوشند قى به قوّت آورد و تنقيه سينه و اعالى بدن از رطوبات لزجه نمايد و ضيق النفس(تنگ شدن) و سعال رطوبى(سرفیدن) را مفيد.* امراض الرأس و غيره* چون آن را به قدر يك رطل در شراب و يا آب انگور كه به قدر سى رطل (معنای پیالة)باشد بجوشانند تا به ربع رسد و تا سى روز روزى تا دو اوقيه آن را بنوشند جهت رفع صداع (دردسر) مزمن و صرع مجرب دانسته‏اند و چون سه روز متوالى زنى كه حامله مى‏شده باشد و بعد از آن نشود از آن مطبوخ بياشامد اعاده حمل او شود و چون پانزده شب صاحب عرق النساء مقدار يك مثقال تا يك مثقال و نيم ناكوفته آن را تناول نمايد رفع آن علت گردد و مجرب دانسته‏اند و چون با تخم كتان و عسل سرشته بدان مداومت نمايند جهت رفع ضيق النفس بيعديل و چون با زجاج محرق اضافه نمايند جهت تفتيت (ریز ریز کردن)حصات (سنگ کلیه)نافع و اكتحال(سرمه) آن با زعفران و زهره مرغ خانگى و عسل و شراب و آب رازيانه تازه سبز جهت ضعف بصر امتلايى و نطول(جوشاندن) آب مطبوخ آن جهت تقويت اعضا و سياه كردن موى و ازاله (نابود ساختن)خدر(سست) و مداومت خوردن مطبوخ آن با روغن كنجد و آب جهت رفع امراض ريه و جگر و طلاى آن با روغن شبت (سبزی شوید) بر ناف و تهيگاه جهت قولنج مزمن و ضماد ساييده گرم نموده آن به تنهايى جهت فالج (بیماری ای که موجب سست شدن و از کار افتادن عضوی از بدن می شود.) و استرخا و خدر و اوجاع ريحى و غيرها در هر عضوى كه باشد نافع به شرط مداومت و به دستور با ثلث وزن آن زنجبيل خشك با آب برگ عنب الثعلب(عنب الثعلب) و اگر در آفتاب توانند اين ضماد را به عمل آورند كه زود خشك گردد بهتر است و سعوط(دارو به بینی ریختنی) عصاره آب مطبوخ آن جهت نزله و سرخى چشم و قطور آن كه در آب ترب و روغن زيتون جوشانيده باشند جهت ثقل(سنگینی) سامعه و كرى و دوى و طنين و بخور آن جهت درد دندان و رفع چشم بد و تعليق آن در پارچه كبود رافع سحر و گويند افشانيدن آن در خانه باعث فرقت و بخور آن مبطل آن اثر است.مضر محرورين (تب) مصدع (مشکل درست کردن)و مغثى، مصلح آن ربوب(رب) و ميوه‏هاى ترش و سكنجبين و حموضات ديگر

.مقدار شربت آن: از يك مثقال تا دو مثقال.

بدل آن: قردمانا و گويند تخم سداب است و روغن آن در سيّم گرم و در دويّم خشك و مفتح سده دماغى و جهت فالج و لقوه و رعشه و استرخا و صرع و اختلاج و رياح اعصاب و خدر(خواب رفتگی) شرباً و ضماداً و حقنه آن جهت درد كمر و عرق النساء و برودت گرده و رحم مفيد و حمول بيخ آن با روغن ايرسا(ریشۀ گیاه سوسن) ساييده مفتح افواه عروق و خون بواسير است‏